Διεθνείς τάσεις στη στρατιωτική αρχαιολογία αναφορικά με την περίπτωση της Λέρου.
Το Μουσείο Στρατιωτικής Αρχαιολογίας(ΜΣΑ) Λέρου.
Του Υπσγού (ΔΓΥ) Δ.Βογιατζή, Ιστορικού Μ/ΠΑ
Όπως είναι γνωστό, η Ελλάδα φημίζεται για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της, των οποίων η θεμελίωση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ήδη απ’ τον 18ο αιώνα ο ελλαδικός χώρος είχε καταστεί δημοφιλής προορισμός ξένων περιηγητών και μέχρι τις μέρες μας οι αρχαιότητες αποτελούν σημαντικό πόλο έλξης ξένων επισκεπτών. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και εξής, οι κρατικές υπηρεσίες αρχαιοτήτων ανέλαβαν υπό την προστασία τους τα διάφορα μνημεία όλων των ιστορικών περιόδων που βρίσκονται διάσπαρτα σε όλη την επικράτεια. Από τότε η προσπάθεια αυτή ταλανίζεται απ’ την διαρκή αναντιστοιχία μέσων και χρηματοδότησης σε σχέση πάντα με τον τεράστιο αριθμό ανασκαφών και μνημείων. Αναγκαστικά και ανάλογα με το ιστορικό γούστο κάθε εποχής, επιλεκτική έμφαση δόθηκε σε μνημεία συγκεκριμένων περιόδων.
Στην αρχή η προσοχή στράφηκε στα κλασσικά μνημεία, μετά στα ρωμαϊκά και στα αρχαϊκά προκλασσικά. Μεταπολεμικά η προσοχή στράφηκε στα μνημεία των Μακεδόνων βασιλέων. Απ’ την δεκαετία του ’60 άνθηση παρουσιάζει και ο τομέας της προϊστορικής αρχαιολογίας. Ακριβώς λόγω της υπερπληθώρας αρχαίων μνημείων αλλά και βυζαντινού ρυθμού εκκλησιών τα μνημεία της νεότερης Ελλάδας έχουν δεχθεί την λιγότερη προσοχή. Μόλις την τελευταία δεκαετία γίνεται λόγος για οθωμανικά μνημεία αλλά και για τα πολυάριθμα και αξιολογότατα κτίσματα βιομηχανικής αρχαιολογίας που ανάγονται στον 19ο και στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Για τα τελευταία αρμόδιες είναι οι εφορίες νεοτέρων μνημείων καθώς και συμβουλευτικά η μη κυβερνητική οργάνωση TICCIH. Παρόλο που η συνειδητοποίηση για την αξία των μνημείων του 19-20ου αιώνα είναι ακόμη περιορισμένη στη χώρα μας, οι παραπάνω φορείς έχουν επιτελέσει αξιοπρόσεχτο έργο. Ως μνημεία βιομηχανικής αρχαιολογίας λογίζονται εργαστήρια, εργοστάσια (μαζί με τον εξοπλισμό τους) και πάσης φύσεως κατασκευές τεχνικού χαρακτήρα (λιμενικές εγκαταστάσεις, ορυχεία, φάροι, δεξαμενές, γέφυρες, γερανοί κ.τ.λ.). Συναφή με τα μνημεία βιομηχανικής αρχαιολογίας είναι τα μνημεία στρατιωτικής αρχαιολογίας. Αυτά αποτελούνται από στρατόπεδα, φρουριακά και στρατιωτικά συγκροτήματα, στρατιωτικά εργοστάσια, οχυρωματικά έργα, κτίρια που κατασκευάστηκαν για στρατιωτική χρήση αλλά έχουν ιστορικό ή αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και φυσικά μόνιμες και κινητές κατασκευές τεχνικού χαρακτήρα. Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν τα άρματα μάχης, πυροβόλα, αεροπλάνα, οχήματα, ραντάρ, βοηθητικός εξοπλισμός εδάφους, ηλεκτρονικά κ.τ.λ. Εδώ βρίσκεται η διαφορά μεταξύ ενός συμβατικού στρατιωτικού μουσείου που παρουσιάζει μόνο όπλα, κειμήλια και στολές και ενός μουσείου στρατιωτικής αρχαιολογίας που παρουσιάζει εκτός από τα παραπάνω και αντιπροσωπευτικό μέρος από όλα τα υπόλοιπα. Με βάση αυτή την κατηγοριοποίηση το Μ/ΠΑ, (το οποίο έχω την τιμή να εκπροσωπώ) είναι προς το παρόν το μοναδικό μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας (ΜΣΑ) στην Ελλάδα, Mάλιστα στεγάζεται σε ένα μνημείο στρατιωτικής αρχαιολογίας μεγάλης αξίας ,σε ένα προπολεμικό υπόστεγο της ιταλικής αεροπορίας (που προέρχεται από τη Λέρο) ,το οποίο ευτυχώς έχει παραμείνει λίγο πολύ στην αρχική του μορφή. Εύχομαι και ελπίζω η στρατιωτική αρχαιολογία να αποτελέσει στον αιώνα μας, και στη χώρα μας αντικείμενο ενασχόλησης, καθώς τα μνημεία αυτού χαρακτήρα έχουν παραμεληθεί στο έπακρο. Αν εξαιρέσουμε τα παλαιότερα βενετσιάνικα και οθωμανικά κάστρα που υπάγονται στις αντίστοιχες εφορείες κανείς φορέας δεν είναι τυπικά αρμόδιος για τα κτίσματα στρατιωτικής αρχαιολογίας των δύο τελευταίων αιώνων που βρίσκονται στη χώρα μας…..
Κάποιες εγκαταστάσεις υπάγονται ακόμα στην δικαιοδοσία των Ε.Δ. οι οποίες ενδιαφέρονται για την συντήρηση τους στο βαθμό που εξυπηρετούν λειτουργικούς σκοπούς. Τα περισσότερα όμως μνημεία βρίσκονται εγκαταλελειμμένα σε στρατηγικά αλλά δυσπρόσιτα σημεία της επικράτειας. Λόγω της φύσης τους οι οχυρώσεις συναντιούνται σε ακριτικές περιοχές και σε αυτή την περίπτωση υπάγεται η Λέρος. Θα αναφέρω μόνο ενδεικτικά ορισμένα τέτοια μνημεία από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται σε χρήση και ελάχιστα έχουν αξιοποιηθεί για μουσειακούς σκοπούς:
1) ο Ναύσταθμος του Πόρου και τα γύρω κτίρια τα οποία ανάγονται σχεδόν όλα στον 19ο αιώνα
2) Στρατιωτικές εγκαταστάσεις στο Ναύπλιο όπου λειτούργησε το παλαιότερο στρατιωτικό εργοστάσιο στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση.
3) Υπολείμματα του περιχαρακωμένου στρατοπέδου Θεσσαλονίκης που δημιουργήθηκε από το στρατό της Εntente κατά τον Α Π.Π. Το μνημείο αυτό έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί λόγω της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.
4) Οι οχυρώσεις της γραμμής Μεταξά. Πρόκειται για το μοναδικό σύγχρονο οχυρωματικό μνημείο που κατά ένα μικρό μέρος είναι προσιτό στο κοινό.
5) Εγκαταστάσεις παλαιών στρατιωτικών εργοστασίων στο Γουδί και σε άλλες περιοχές της Αττικής.
6) Προπολεμική ναυπηγική κλίνη και άλλες εγκαταστάσεις στο λιμάνι του Πειραιά.
7) Προπολεμικά υπόστεγα ,αεροπορικές εγκαταστάσεις ,και συγκεκριμένα κτίρια διάσπαρτα στα παλαιότερα αεροδρόμια στρατιωτικής και πολιτικής αεροπορίας: Δεκέλειας, Σέδες, Ελευσίνας, Ελληνικού, Κέρκυρας κτλ. Εδώ μπορεί να αναφερθεί ότι ορισμένα κτίρια του Α/Δ Σέδες έχουν σχεδιαστεί από τον γνωστό προπολεμικό αρχιτέκτονα Θ. Μερκούρη και έχει γίνει πρόταση στο Υπουργείο Πολιτισμού για ανακήρυξη τους σε διατηρητέα μνημεία, από την αρμόδια εφορία νεωτέρων μνημείων.
8) Εκατοντάδες μόνιμα ή ημιμόνιμα οχυρωματικά έργα, καταφύγια, αμπρί και εγκαταστάσεις διασκορπισμένα κατά μήκος της παραμεθορίου και των σιδηροδρομικών γραμμών, σε νησιά και σε ναυτικές διόδους εντός και εκτός στρατοπέδων. Στα περισσότερα δεν σημειώθηκε μεταπολεμική χρήση και έτσι παραμένουν εγκαταλελειμμένα σε διάφορα στάδια αποσύνθεσης. Σ’ αυτά που βρίσκονται εκτός στρατιωτικής δικαιοδοσίας, παρατηρείται έλλειψη ιδιοκτησίας και βρίσκονται στο έλεος του καθενός. Στην καλύτερη περίπτωση γίνονται μαντριά ή αποθήκες, ή σκουπιδότοποι και χώροι απόθεσης μπάζων, όταν δεν κατεδαφίζονται για σκοπούς ανοικοδόμησης ή ισοπέδωσης οικοπέδων. Αυτά που βρίσκονται εντός στρατιωτικών χώρων είναι καλύτερα προφυλαγμένα, αλλά ωστόσο απειλούνται είτε από ολική λήθη λόγω της δυσκολίας πρόσβασης ειδικών σ’ αυτά, είτε από αλλαγή χρήσης η οποία μπορεί να προκαλέσει μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις στην αρχική διατηρητέα δομή τους.
Εννοείται ότι τα κτίσματα αυτά δεν μπορούν για προφανείς λόγους να συντηρηθούν ή να διατηρηθούν σε μεγάλους αριθμούς αλλά μέχρι να τεθεί επί τάπητος η περίπτωση της Λέρου, ούτε η επιλεκτική προστασία τους είχε ποτέ συζητηθεί.
Στα πλαίσια της αποστολής του αλλά και των δυνατοτήτων παρέμβασης του, το Μ. Π/Α από ιδρύσεως του ασχολήθηκε με εγχειρήματα στρατιωτικής αρχαιολογίας. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες δραστηριότητες της τελευταίας δεκαετίας:
1) Καταγραφή, φωτογράφηση και υποβολή πρότασης για ανακήρυξη σε διατηρητέα μνημεία, εγκαταστάσεων στο Α/Δ Δεκέλειας. Αξίζει να σημειωθεί ότι έτσι σώθηκαν για τους μεταγενέστερους φωτογραφίες αξιόλογων κτιρίων (όπως το προπολεμικής κατασκευής κτίριο ΣΠΑ) τα οποία κατεδαφίστηκαν μετά τους σεισμούς του 1999.
2)Ανελκύσεις τριών αεροσκαφών από λίμνες και θάλασσα με τελευταίο το Ju 52 που ανελκύθηκε από την Λέρο πέρυσι
3) Εντοπισμός, φωτογράφηση, καταγραφή σπανιότατου γερμανικού Radar Β’ ΠΠ’ στη Μήλο. Προτάθηκε η μεταφορά του στο Μ Π/Α για συντήρηση-έκθεση.
4)Εντοπισμός καταγραφή-φωτογράφηση οχυρωματικών έργων του Άξονα σε αεροπορικές βάσεις της Κρήτης.
5)Εντοπισμός και μεταφορά στο Μ.Π/Α γερμανικού πολυβολείου Άμυνας- Αεροδρομίου από Α/Δ Ελληνικού. Το πολυβολείο βασιζότανε σε πύργο γερμανικού άρματος μάχης PzI και είχε ήδη βαφεί και συντηρηθεί.
6)Πρώτη περιήγηση-φωτογράφηση οχυρωματικών έργων Λέρου.
Όπως βλέπετε, τα τελευταία χρόνια στο Μ/ΠΑ έχει συσσωρευτεί μια στοιχειώδης εμπειρία γύρω απ’ αυτό το τόσο παραμελημένο στην Ελλάδα αντικείμενο. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολύ πρόσφατα έχουν εδραιωθεί αμοιβαίως επωφελείς σχέσεις συνεργασίας μεταξύ Μ.Π/Α και Δήμου Λέρου. Προτού προχωρήσουμε σε συγκεκριμένες προτάσεις, λίγα λόγια αξίζει να ειπωθούν για την διεθνή εμπειρία.
Τα ευρωπαϊκά πεδία μαχών ήταν ασυγκρίτως μεγαλύτερα από τα ελληνικά, και ως εκ τούτου άφησαν πίσω τους πολύ περισσότερα κατάλοιπα. Παρόλο που τα περισσότερα και εκεί παραμένουν αναξιοποίητα, η διαφορά με την Ελλάδα όπου δεν υπάρχει καν τέτοια δραστηριότητα δεν έγκειται μόνο στην ύπαρξη τέτοιων χώρων. Ορισμένα από τα καλύτερα Μουσεία-τόποι στρατιωτικής αρχαιολογίας έχουν σχεδιαστεί με βάση προδιαγραφές (που δεν συναντιούνται σε κανένα ελληνικό συμβατικού τύπου μουσείο), οι οποίες προσαρμόστηκαν στις προϋπάρχουσες στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Πτυχές από την καθημερινή ζωή του στρατιώτη, τις αψιμαχίες ,την επίδραση των στρατιωτικών έργων στο ντόπιο πληθυσμό είναι στοιχεία πού δεν θα τα συναντήσει κανείς στα μεγάλα στρατιωτικά μουσεία. Από παραδείγματα μπορούν να αναφερθούν μέρη οχυρώσεων του Α’ ΠΠ (Verdun) ,τα διατηρητέα τμήματα του τείχους του Ατλαντικού στην Γαλλία, ορισμένα αεροδρόμια και άλλες αεροπορικές εγκαταστάσεις στη Μ. Βρετανία (Duxford, Hendon) ,τα υπολείμματα ενός απ τα αρχηγεία του Χίτλερ στην Πολωνία (Wolfsschanze).Από τα καλύτερα πρότυπα είναι το γαλλικό μουσείο στρατιωτικής αρχαιολογίας La Coupole και εδώ εμφανής είναι ο σεβασμός προς την ιστορικά πιστή απεικόνιση. Έχουν αποφευχθεί οι κραυγαλέοι τουριστικοί εντυπωσιασμοί που δυστυχώς συνηθίζονται σε λιγότερο προσεγμένα μουσεία. Το κοινό επωφελείται επίσης από την χρήση της πιο σύγχρονης μουσειολογικής οπτικοακουστικής τεχνολογίας. Το Μουσείο στεγάζεται στις τεράστιες υπόγειες θωρακισμένες εγκαταστάσεις από μπετόν αρμέ, που είχαν σχεδιάσει οι Γερμανοί για να εκτοξεύσουν πυραύλους V-2 ενάντια στην Αγγλία. Ενδιαφέρον είναι, ότι γίνεται μνεία και σε συναφείς δραστηριότητες που έλαβαν χώρο εκτός του χώρου του μουσείου όπως στην κατασκευή των V-2 από Γάλλους αιχμαλώτους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. Το παράδειγμα ενός μουσειακού χώρου όπου γίνεται εκτενής παρουσίαση δραστηριοτήτων που δεν διαδραματίστηκαν στη χώρα ή στον χώρο όπου βρίσκεται αποτελεί υπόδειγμα και για την Λέρο. Για παράδειγμα σ’ ένα υποθετικό χώρο ΜΣΑ στη Λέρο θα μπορούσε να γίνει κάλλιστα μια συνολική παρουσίαση της Ιταλοκρατίας στα Δωδεκάνησα με όλες τις ελληνικές και ιταλικές πτυχές της.
Η ιδέα δημιουργίας ανοιχτού μουσείου-πάρκου στρατιωτικής αρχαιολογίας στη Λέρο είναι καθ’ όλα πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα. Το μόνο προηγούμενο που έχω υπ’ όψη μου είναι η παλαιότερη πρόταση από πλευράς Μ.Π/Α μετατροπής μέρους του Α/Δ Δεκέλειας σε αντίστοιχο συγκρότημα με χωριστή πρόσβαση στο κοινό. Η πρόταση επαναπροσανατολίσθηκε πρόσφατα προς το πολιτικό Α/Δ Ελληνικού (μετά την παύση λειτουργίας του), με προφανές το ενδεχόμενο παρουσίασης και μέρους της ιστορίας της πολιτικής αεροπορίας.
To ΜΣΑ Λέρου θα προσελκύσει ένα συγκεκριμένο σπάνιο είδος τουρίστα ειδικών προδιαγραφών: άτομα υψηλού επιπέδου μόρφωσης τα οποία είναι διατεθειμένα να ξοδέψουν αρκετό χρόνο από τις διακοπές τους για να περιηγηθούν ή να ξεναγηθούν σε παλαιά πεδία μαχών ή οχυρωματικά έργα. Η κατηγορία αυτή τουριστών παρότι συγκριτικά μικρή, χαρακτηρίζεται διεθνώς, από αυξητικές τάσεις. Αυτού του είδους οι τουρίστες λόγω υψηλού επιπέδου μόρφωσης ασκούν συνήθως εργασίες υψηλού προφίλ στις χώρες προέλευσης τους και έχουν το αντίστοιχο κύρος και απολαβές. Πρόκειται για το είδος τουρίστα που σε όλες τις τουριστικές περιοχές της Ελλάδας όλοι συμφωνούν ότι πρέπει να προσελκυστεί, αλλά ελάχιστοί συζητούν το πως πρέπει να προσελκυστεί. Ο τουρισμός του είδους τζατζίκι-σουβλάκι-συρτάκι τους αφήνει αδιάφορους και λόγω των ειδικών γνωστών τους έχουν κάποιες απαιτήσεις από τα μνημεία που θα επισκεφτούν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αν εξευρεθούν κονδύλια για την αξιοποίηση των μνημείων στρατιωτικής αρχαιολογίας του νησιού, σημαντικό κίνητρο για την παροχή τους θα είναι η πιθανή προσέλκυση τέτοιου τουρισμού. Και εδώ ερχόμαστε στην ουσία του προβλήματος. Τι θα τους προσφερθεί ως κίνητρο για να έρθουν; Η σημερινή κατάσταση των μνημείων είναι γνωστή σε όλους. Τα μέτρα που μπορούν να ληφθούν σε πρώτη φάση για την βελτίωση της κατάστασης υπαγορεύονται από την κοινή λογική και δεν έχουν μεγάλο κόστος. Θα αποτελέσουν επιπλέον σε ύστερο χρόνο την πρώτη ύλη για την εκπόνηση μιας μελέτης σκοπιμότητας η οποία με την σειρά της θα φέρει υψηλότερα κονδύλια. Αυτά είναι:
1) Καταγραφή όλων των μνημείων και ακριβή αποτύπωση της κατάστασης τους καθώς και της κατάστασης των οδικών προσβάσεων που οδηγούν σ’αυτά. Έτσι θα ξέρει κανείς από πού να αρχίσει και που να τελειώσει όταν θα τεθεί θέμα συντήρησης και θα χρειαστεί να γίνουν επιλογές. Τα μπάζα σ’ αυτό το στάδιο καλό θα είναι να μην αφαιρεθούν πριν ληφθούν μέτρα προστασίας, καθώς εμποδίζουν την πρόσβαση βανδάλων.
2) Συντήρηση όλων των φασιστικών και λοιπών επιγραφών και τοιχογραφιών που υπάρχουν σ’αυτά. Οι τοιχογραφίες αποτελούνται είτε από φασιστικά συνθήματα που συνηθίζονται τότε να διακοσμούν ιταλικούς στρατιωτικούς χώρους είτε ζωγραφιές που διακοσμούσαν λέσχες και κοιτώνες είτε τέλος σκίτσα που έκαναν οι στρατιώτες του Άξονα για να περάσουν της ατελείωτες ώρες υπηρεσίας μέσα σ’αυτά τα συγκροτήματα. Οι τελευταίες έχουν την μεγαλύτερη αξία και από ορισμένους θεωρούνται μια μορφή λαϊκής τέχνης. Υπάρχει ο όρος Bunker Art και αν ανατρέξει κανείς στο Internet μπορεί να θαυμάσει εκατοντάδες τέτοιες τοιχογραφίες απ’ το τείχος του Ατλαντικού. Η συντήρηση αυτή έχει τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος γιατί μετά από λίγα χρόνια δεν θα υπάρχει τίποτα να συντηρηθεί.
3) Εντοπισμός μεγάλου και ασφαλούς υπόγειου χώρου για να χρησιμεύσει ως κεντρικός πυρήνας του μουσείου-πάρκου στα πρότυπα του La Coupole. Η επιλογή ενός υπόγειου χώρου ως τέτοιου πυρήνα είναι πολύ προτιμότερη από ένα υπέργειο κτίριο. Η κατάβαση στα υπόγεια ενεργοποιεί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό την ανθρώπινη φαντασία και καθιστά τον χώρο πιο θεληματικό στην επίσκεψη και πιο ανθεκτικό στην ανάμνηση. Ενδεχομένως τέτοιοι χώροι σε καλή κατάσταση διάτρησης να ανήκουν ακόμα στην δικαιοδοσία των Ε.Δ, οπότε θα πρέπει να προηγηθεί η σχετική αποδέσμευση. Το τι θα εκτεθεί σ’ αυτόν τον χώρο μπορεί να αποφασιστεί αργότερα.
4) Εφόσον έχουν γίνει τα παραπάνω, σειρά έχει η εκπόνηση μελέτης σκοπιμότητας με κλιμακωτή ανάπτυξη. Η μελέτη θα πρέπει να περιέχει ρεαλιστικά σχέδια μετεξέλιξης, με ακριβή αιτιολόγηση-κοστολόγηση για κάθε στάδιο. Π Πολύ σημαντικό είναι να αποφευχθούν μεγαλεπήβολα οράματα και να συζητηθούν καταρχήν κονδύλια που να επιτρέπουν την σταδιακή υλοποίηση των επιμέρους σταδίων. Με τον κατάλληλο γραφειοκρατικό αγώνα είναι σίγουρο ότι μπορούν να εξασφαλισθούν κονδύλια από αυτά που προορίζονται για της λιγότερες ευνοημένες περιοχές της ευρωπαϊκής κοινότητας.
5) Τέλος εφόσον υπάρχει η σχετική βούληση και από τή στιγμή που έχουν προηγηθεί δύο αδελφοποίησεις με πόλεις της Γερμανίας και Τουρκίας θα πρότεινα στο Δημοτικό Συμβούλιο να εντάξει στις προοπτικές του την δημιουργία σχέσεων με δήμους όπου υπάρχουν αντίστοιχοι χώροι-μουσεία στρατολογικής αρχαιολογίας (όχι συμβατικά μουσεία). Σε όλες τις περιπτώσεις όπου έχουν δημιουργηθεί τέτοια υπαίθρια ή υπόγεια μουσεία αυτό έχει γίνει με την ενεργό συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης. Μια επαφή με της δημοτικές αρχές που είναι υπεύθυνες για την δημιουργία ενός τόσο προσεγμένου χώρου όπως το La Coupole θα ήταν άκρως διαφωτιστική και θα χρησίμευε με πολλούς τρόπους ως υπόδειγμα.
Συνοψίζοντας θα ήθελα να τονίσω ότι το όλο εγχείρημα δεν πρέπει να θεωρηθεί απλά ως ευκαιρία ανάδειξης πτυχών της πρόσφατης ιστορίας της Λέρου. Πολλές περιοχές της χώρας μας μπορούν να ανατρέξουν στην πολυκύμαντη και συχνά τραγική τοπική ιστορία τους, η οποία ήταν συνυφασμένη με τα δρώμενα του Β’ΠΠ. Χάρη στην αφθονία των μνημείων του πολέμου που έτυχε να διασωθούν συγκεντρωμένα σε μικρό γεωγραφικό χώρο, η Λέρος ίσως θα είναι η πρώτη ελληνική πόλη που θα μπορεί να διηγηθεί αυτή την ιστορία στους επισκέπτες της.
Fortifications.gr 